Kent Kavramı

1.2.1. Kent Nedir

Bir yerleşme biçimi ve bir topluluk türü olarak ‘kent’ , insan toplumlarının gelişme süreci içinde yakın çağların ve belli bir aşamanın ürünüdür. Yönetsel örgüt biriminin sınırları içinde kalan yerlere kent bu sınırların dışında kalanlara köy denilmesini gerektiren tanımlar, yönetsel sınır ölçütünü kullanan tanımlardır. Devlet İstatistik Enstitüsü yayınlarında, il ve ilçe nüfusunun sayısı kent olmayı belirleyen tek etkendir. Bunun bir sonucu olarak 750 nüfuslu bir ilçe de 2,5 milyonluk bir il merkezi de kent sayılacaktır ( Kent nedir (2013), sehirplanciligi.wordpress.com).

Belli bir nüfus düzeyini aşmış yerleşim yerlerine kent denmesi, nüfus ölçütüne göre yapılan tanımlamalardır. 442 Sayılı Köy Kanunu “Nüfusu 2.000 den aşağı yurtlara köy, nüfusu 2.000 ile 20.000 arasında olanlara kasaba ve 20.000 den çok nüfuslu olanlara da şehir denir.” tanımını vermektedir. Devlet Planlama Teşkilatının hazırladığı Kalkınma Planlarında ve yayınlarında, genellikle nüfusu 10.000’ den fazla olan yerleşmelere kent denildiği görülür.

Ekonomik ölçüte göre kent, mal ve hizmetlerin üretim, dağıtım ve tüketimi sürecinde toplumun sürekli olarak değişen gereksinmelerini karşılamak için ortaya çıkan bir ekonomik mekanizmadır ( Keleş: 2006, 108).

Kentin konumlandığı mekansal yapıların basitten karmaşığa doğru evrilmesi ve bunun kent kavramının içeriğini değiştirmesi Batı toplumları için eskilere kadar götürülebilir. Nitekim kent kavramı Aristo tarafından; insanların daha iyi bir yaşam sürmek için toplandıkları yerler olarak tanımlanırken, sosyoekonomik gelişmeye koşut olarak gelişen kent algılamasında Adam Smith, kentin özellikle zanaat fonksiyonları üzerinde durmuştur. İnsanların toplu halde yaşama nedenlerini ekonomik ve güvenlik ihtiyacı çerçevesinde ele alan İbn-i Haldun ise kentlerin, endüstri merkezleri olma özelliklerini irdelemiş ve kentleşmeyi göçebe ve kır insanları için son aşama olarak kabul etmiştir (Karaman, 1998’den aktaran Topal, 2004: 277).

Görüldüğü gibi kent zaman içindeki değişikliği anlatır. Bir yerin kentleşmesi denildiğinde o yerin zaman içindeki nüfus oranları anlaşılır. Önemli olan nüfus oranından çok o yerin ne derece planlı, ne derece alt yapılı, ne derece geleceğe yönelik kent olduğudur. Yoksa kentler çarpık olmaktan ileriye gidemez.

1.2.2. Kent Türleri

1.2.2.1. Tarım Kenti

Kentin kurulması, gelişmesi ve halen devam etmesinde tarım faaliyetleri etkilidir. Ekonomisi tarıma dayalı olan kentlerdir.. Çevre köylerin alışveriş yerleri, pazarları niteliğindedirler. Tarım yanında köylerde gerekli olan birtakım basit aletlerin yapılması ve satılması başlıca geçim kaynaklarıdır. Tarıma dayalı birtakım sanayi tesisleri de (değirmen, yağhane, çırçır fabrikası vb.) bulunur. Nüfusları genelde azdır (Türkiye’de fonksiyonlarına gore şehirler (t.y.), suprememaster.blogcu.com).

            1.2.2.2. Ticaret ve Liman Kentleri

            Çeşitli mal ve ürünlerin toptan pazarlandığı kentlere ticaret ve liman kentleri denilir. Bu kentlerde  hem kentte üretilen hem de yakın çevreden gelen çeşitli ürünler pazarlanır. Böyle merkezler genellikle geniş bir hinterlanda sahip olup, karaların iç kısımlarında yolların düğümlendiği yerlerde ve limanlarda kurulmuşlardır. Buna örnek olarak İstanbul, İzmir, İskenderun ve Bandırma verilebilir. Özellikle İzmir’de Ege Bölgesi’nde üretilen sanayi ve tarımsal ürünler yurt içine yurt dışında pazarlanır. Genellikle İstanbul’daki limanlarla kent içi ve yakın çevresinde üretilen ürünler yurt içine ve yurt dışına, yurt dışından gelen ithal malları da hem Anadolu’da hem de İstanbul’da pazarlanır (Foksiyonlarına göre kent tipleri (t.y), www.beyince.net).

Birer ticaret merkezi olan limanlar, siyasî-askerî bakımdan da büyük önem taşımaktadır. Örneğin bazı limanlar, deniz üssü olarak da kullanıldığı için stratejik bakımdan önemlidir. (Foksiyonlarına göre kent tipleri (t.y), www.beyince.net).

1.2.2.3. Turizm Kentleri

Çok sayıda turistin doğadan faydalanmak, sportif faaliyetler yapmak, dinlenmek ve tarihî eserleri ziyaret etmek amacıyla geldikleri merkezlerdir. Böyle merkezlerde ulaşım, ticaret, bankacılık gibi hizmet sektörlerinin de canlanması ile turizm kentleri ortaya çıkmıştır. Alplerde kış sporlarıma yapıldığı yerler ile tarihî eserler bakımından zengin olan Mısır’ın Luksor şehri, turizm sayesinde gelişme göstermiştir. Antalya; tarihi eserleri, doğa güzellikleri ve uzun bir denize girme dönemi sayesinde gelişen tipik bir turizm şehridir. (Foksiyonlarına göre kent tipleri (t.y), www.beyince.net).

1.2.2.4. Sanayi Kentleri

            Kentlerin hızlı büyümesinde en etkili olan faktördür. Fabrikaların ve atölyelerin yoğun olduğu kentlerdir.

            Sanayi denilince her çeşit hammadde ya da yarı işlenmiş maddeleri işleyip doğrudan kullanılır hale getirme etkinliği anlaşılır. Sanayi kenti ise, ekonomik yaşamı büyük ölçüde çeşitli sanayi kuruluşlarının etkinliğine dayanan kent demektir. Sanayi kentlerinde yerleşme ve mimari sanayi kuruluşu etrafında şekillenir. Şehrin gerek sosyal hayatında gerek çalışma hayatında tekdüzelik ve rutinlik hakimdir. Şehir çevresi şehir için adeta can damarıdır. Bu çevre hem şehre hareket verir canlandırır, hem de kent ekonomisindeki dönüşümü sağlar (Türkiye’de fonksiyonlarına gore şehirler (t.y.), suprememaster.blogcu.com).

             İstanbul, İzmit, Adapazarı, Bursa İzmir, Adana, Batman, Karabük, Ereğli, İskenderun, Seydişehir gibi merkezler örnektir (Türkiye’de fonksiyonlarına göre şehirler (t.y.), suprememaster.blogcu.com).

1.2.3. Kentleşmenin Nedenleri

1.2.3.1. Ekonomik Nedenler

Ekonomik nedenlerden bir kısmı, köylü nüfusu köyünden iten, tarım kesiminin içinde bulunduğu koşullardan kaynak alan nedenlerdir. Bunlara itici etmenler ya da olumsuz göç nedenleri adı da verilir. Köylerden kentlere bir nüfus hareketinin başlaması, tarımda bir üretim fazlasının, artık ürünün elde edilmesine bağlıdır. Bu ise tarımda daha çok ana mal kullanılmasını, daha üstün teknoloji ve girişim gücüyle üretimde bulunulmasını gerektirir (Keleş:2006, 29).

Aynı zamanda ekonomik gelişmelerle birlikte kişi başına düşen gerçek gelir yükseldikçe, kentlerde üretilen mal ve hizmetlere duyulan istem, tarım ürünleri istemine göre fazla olur. Ayrıca üretim sürecinin ussallaşması sonucunda, eskiden köylerde görülen birtakım hizmetler kentlerde görülmeye başlanır. Bunun uzmanlaşma ile yakından ilgisi vardır (Keleş:2006, 30).

1.2.3.2. Teknolojik Nedenler

Sanayi devriminin getirdiği değişikliklerle beraber kentleşmenin hızlanması teknolojik gelişmelerle mümkün olmaktadır .

            Buhar gücü nüfusun fabrikalar yakınında birikmesine yol açmıştır. Elektrik enerjisinin sanayide artan oranda kullanılması kentlerde hızlı biçimde nüfusun yoğunlaşmasına etkide bulunmuştur . Bunun gibi hidroelektrik santrallerde kentlerin gelişmesi ve yaygınlaşmasında büyük rol oynamıştır . Hızla gelişen teknolojiyle birlikte iletişim ve bilgisayar teknolojisindeki ilerlemenin kentleşmeyi nasıl etkileyeceğini zaman gösterecektir (Kent, kentleşme ve kentleşme nedenleri (t.y.), kamuyonetimikaynak.blogcu.com).

1.2.3.3. Sosyo Psikolojik Nedenler

Sosyo psikolojik nedenler köy ve kentin yaşam biçimleri arasındaki farklılıkta ortaya çıkmaktadır. Kentin özgür havası, kentli olmanın gururunu paylaşma, kentte var olan toplumsal ve kültürel olanaklar ve hizmetler kenti çekici kılmaktadır. Kimi yerlerde kente göç etmeye ”yükseliş” gözüyle bakılması kentli olmayı, kentte yaşamayı beraberinde getirmektedir (Kent, kentleşme ve kentleşme nedenleri (t.y.), kamuyonetimikaynak.blogcu.com).

1.2.4. Kent Planlaması

Ünlü kent bilimci Thomas Adams, kent planlamasını ‘toplumsal ve iktisadi gereksinimleri göz önünde bulundurarak kentlerin fiziksel gelişmelerin biçimlenmesine bir yön vermekle ilgili sorunlar ile uğraşan bir bilim, bir sanat ve uğraş alanı’ olarak tanımlar. Harvey S. Perloff’a göre kent planlamasının kapsamı, hem metropolitan alanlardaki tüm kentleşmiş alanlar hem daha küçük çaptaki kentsel yerleşim yerleri hem de büyük kentlerin özeksel kesimleridir (Keleş:2006, 112).

Başlangıçta bir reform hareketi olarak başlayan kent planlaması, her zaman bir dereceye kadar mesken ihtiyacı, parklar açık sahalar, istihdam şekilleri, yatırım imkanları, kültürel faaliyet vb gibi sosyal ve ekonomik problemler ve geliş­me eğilimleriyle ilgilenmiştir. Bu sebeple kent planlaması toplumun geleceğini idrak etmesi, amaçlarını tespit etmesi, alternatiflerini seçmesi ile ilgili bir faaliyettir. Kentlerin yatay ve dikey gelişmesi teknik bir planlama, mesken, ücretler, geçinme endeksleri, bölgeler ve kentler arası mal akımı ekonomik bir planlama, toplum olayları temayüller, kültür değişmeleri de sosyolojik bir planlamadır. Bu nedenle kent planlaması bütün bu kadroların birlikte ve bilimsel bir faaliyeti olması gerekir. Planlamanın meskenden başlayıp, mahalle, kent ve nihayet bölge planlamasına giden her safhasında insan ihtiyaçlarının göz önüne alınması zorunluluğu vardır. Sosyal yapının incelenmesi, beşeri ilimleri ve giderek planlama sorumlularını da bu konuda araştırma yapmaya şevketmiştir. Sosyal ve kültürel donatımların değerlendirilmesinde planlama teşkilatı bunu en ince noktasına kadar düşünmelidir (Chumbart de Lauve 1968’den aktaran: Ünsal 2002, 196).

Kent planlamasının ana amacı insanları sağlıklı rahat ve güzel yerlerde yaşatmaktır. Bu konudaki çalışmalar sadece kentleri haritalar üzerinde göstermek ile kalmayıp daha geniş çalışmalar yapılmalıdır. Kent planlamasında şehrin tümünün gelişmesi ana hedef olmalıdır. Bu amaçla planlamaya sadece fiziksel yönler değil, toplumsal, ekonomik ve yönetimsel yönler de girmelidir. Böyle bir plan kamu politikalarının bir özeti niteliğindedir.